Onderstaand artikel schreef ik in het kader van de essaywedstrijd van GroenLinks over het thema: Hoe komen we voorbij het kapitalisme?

De groeidwang van het kapitalisme maakt haar onverenigbaar met een ecologisch verantwoorde toekomst. Dit maakt Jason Hickel duidelijk in zijn boek Minder is meer; hoe degrowth de wereld zal redden. Slechts een kleine minderheid van de mensen profiteert echt van de groei, en verdere groei breekt de draagkracht van de natuur nog verder af en ondergraaft zo de overlevingskansen van de mensheid. We moeten ontgroeien. Het steeds dichterbij komen van ecologische rampspoed kan ons evenwel juist aansporen om met meer verbeelding dan voorheen naar mogelijke alternatieven voor onze maatschappelijke ordening te kijken. Als ik ervan uitga dat er oplossingen zijn en dat de mensheid kansen ook zal grijpen, begint een boeiende zoektocht  Hoe kan een postkapitalistische samenleving eruit zien? En welke rol speelt de politiek daarin?

In dit essay betoog ik dat sociale driegeleding hiervoor inspiratie biedt. Het is een zeer levensvatbare uitwerking van een niet-kapitaalgedreven economie, die ten onrechte in het publieke debat vrijwel onopgemerkt is gebleven. Het idee van sociale driegeleding komt van Rudolf Steiner (1861-1925), die ondermeer wel bekend is als stichter van vrije scholen en biodynamische landbouw. Hij ontwikkelde het idee in de tijd dat de gruwelen van de Eerste Wereldoorlog duidelijk maakten dat er iets grondig mis was met ons maatschappelijk stelsel. Het is een weg die de goede eigenschappen van socialisme en kapitalisme aaneensmeedt. En de belangrijkste nadelen eruit snijdt. In Nederland hebben de afgelopen decennia auteurs als Lex Bos, Dieter Brüll en Arjen Nijeboer het idee van sociale driegeleding verder uitgewerkt.  

Democratisch links

Jesse Klaver, die zelf de vrije basisschool doorliep, riep bij zijn aantreden als partijleider van GroenLinks op om het “economisme” te verlaten. We moeten verder kijken dan wat onze door geld gedreven economie ons voorspiegelt. Politiek moet zich niet laten inpakken door louter rekensommen. Politiek moet gaan over wat we echt van waarde vinden in ons leven. Volgens mij is dit zeker een goed uitgangspunt. Maar hoe gaan we hier nu mee verder?

Democratisch-linkse partijen dromen, wanneer zij het kapitalisme willen hervormen, van een democratische economie, een economie die bestuurd wordt door “de gemeenschap”. De politiek moet weer boven de economie komen te staan. Het eenzijdig nastreven van marktwerking is – inderdaad – uit de hand gelopen. In het huidige stelsel blijken staten niet op te kunnen tegen de macht van het financiële systeem en het geglobaliseerde bedrijfsleven. De overheid is afhankelijk van de winstmogelijkheden die het kapitalisme ziet. De kernvraag is nu: kunnen we het kapitalisme vervangen door een andere economische ordening, die niet op groei gebaseerd is? Is zo’n ordening voorstelbaar? Of moeten we ons erbij neerleggen dat eerst het kapitaal nieuwe inkomsten moet genereren en deze pas in tweede instantie door belastingheffing beschikbaar komen voor gewone burgers en de gemeenschap? Het huidige kapitalisme maakt de overheid vleuggellam. Moeten we het kapitaal nu vanuit de politiek strenger gaan reguleren? Volgens mij is het veel slimmer om het werkingsgebied van het kapitaal in te perken. En het geestelijk-culturele leven te bevrijden uit de greep van de politiek.

Sociale driegeleding als alternatief

Hoe kan sociale driegeleding de economie hervormen? Er zijn drie onderscheiden  maatschappelijke geledingen: economie; politiek en rechtsleven; geestelijk-cultureel leven. De drie geledingen besturen zichzelf met elk een eigen bestuursprincipe: vrijheid voor het geestesleven, gelijkheid voor het rechtsleven en broederschap voor de economie.

Je kunt het vergelijken met de trias politica, waarin wetgevende, rechtsprekende en uitvoerende macht gescheiden functioneren. De economie moet juist niet door de politiek bestuurd worden. Economie en geestelijk-cultureel leven, waar ook bijvoorbeeld onderwijs en gezondheidszorg bij horen, krijgen eigen overkoepelende bestuursvormen. Deze twee geledingen worden bestuurlijk losgekoppeld van het  rechtsleven, de derde geleding. Het parlement, als hoogste orgaan van het rechtsleven, behoudt in de sociale driegeleding de taak om rechten en plichten op democratische wijze wettelijk te regelen. De onafhankelijkheid van de drie geledingen kan grondwettelijk worden vastgelegd.

De plek van de economie in de sociale driegeleding

De economie wordt bestuurd door associaties. Dat zijn samenwerkingsverbanden van producenten, consumenten(-vertegenwoordigers) en handelaren. Het is hun taak om van de huidige, op concurrentie gebaseerde economie – met bijvoorbeeld geheimhouding, verkwisting door dubbel werk en prijsmanipulatie – naar een overlegeconomie te komen. Er komt onderlinge afstemming in plaats van marketing en reclame. Alle stakeholders sluiten op basis van openbare bedrijfsboekhoudingen contracten, rekening houdend met ieders belangen. Zo’n overlegeconomie, die vertrekt vanuit bewust inzicht in ieders behoeften en tegenprestaties, is de enige manier om tot eerlijke prijzen en billijke vergoedingen te komen.

Het werkingsgebied van de economie wordt beperkt tot het vervaardigen van nuttige producten. De economie mag niet meer, zoals nu, buiten zijn oevers treden. Het traditionele eigendomsrecht van kapitaal wordt gesplitst in een beheersrecht en een gebruiksrecht. Het gebruiksrecht blijft onder de hoede van de ondernemers en hun bedrijfsteams. Ondernemers krijgen de vrije hand om het bedrijfskapitaal naar eigen inzicht in te zetten voor een bedrijf, zolang ze dit bekwaam en ten nutte van de gemeenschap doen. Het beheersrecht van kapitaal verschuift echter naar een organisatie uit het geestesleven, bijvoorbeeld een stichting zonder winstoogmerk, die de ondernemer benoemt. Het gebruiksrecht dat de ondernemer krijgt van het kapitaal, stelt hem in staat om leiding te geven aan het bedrijf. Maar hij of zij is geen eigenaar van het bedrijf. Hij krijgt gewoon een salaris. Als de ondernemer stopt, benoemt de organisatie uit het geestesleven ook weer haar of zijn opvolger.

Economisch zeer voordelig is, dat het bedrijf nooit gekocht of verkocht hoeft te worden. Bedrijven zijn voor hun voortbestaan ook niet meer afhankelijk van het maken van winst. Ze moeten wel bekwaam bestuurd worden en een gezonde financiële balans handhaven. Arbeid wordt beloond, maar bezit niet. Zo worden gebruik en beheer van kapitaal gescheiden. Hetbedrijfskapitaal wordt geneutraliseerd. De aandelenmarkt bestaat niet meer. Speculeren met aandelen kan dus ook niet meer. Dit is een gamechanger van jewelste.

Hetzelfde geldt voor grondeigendom. Er is geen grondmarkt meer. Het beheer van grond ligt bij het geestelijk-culturele leven, dat maatschappelijke doelstellingen nastreeft, geen winst. Zij wijst toe wie land mag bewonen, bewerken of anderszins gebruiken. Ook grond is geen beleggingsobject meer.

De financiële sector krijgt een beperkte functie. De beurs bestaat niet meer. Banken krijgen de bescheiden taak om te bemiddelen tussen burgers die spaargeld opzij willen leggen en bedrijven die rendabele investeringen willen doen. De burgers krijgen rente voor hun geld. En banken krijgen als dienstverlenend bedrijf slechts vergoeding voor hun bemiddeling. Het bedrijf betaalt de lening af en hoeft geen aandeelhoudersdividend meer uit te keren.

De economie mag in de sociale driegeleding niet meer buiten zijn oevers treden. De zogenaamde “factormarkten” van kapitaal, natuur, en arbeid worden afgesplitst. Ook de  arbeidsmarkt. De ondernemer geeft leiding over het werk, maar is niet meer de baas over de arbeider als mens, ze hebben elkaar nodig. Zij komen in een rechtsverhouding tot elkaar te staan. In bedrijven worden volgens het principe van gelijke stemmen voor alle medewerkers bindende afspraken gemaakt over beloningen. Zo worden extreme loonverschillen tussen de top en de rest voorkomen.  

Post-kapitalisme: behoud het nuttige, neutraliseer het schadelijke

De omvang van het kapitaal dient door de economie zelf dusdanig gereguleerd te worden, dat  onproductief kapitaal niet ontstaat. Bij de creatie van nieuw geld krijgt dat een vervaldatum opgeplakt. Op die datum zal het geld “sterven”. Ik vind dat een geniaal idee. Dit voorkomt opeenhoping in beleggingstitels, zoals vastgoed en aandelen, die geen reële bijdrage leveren aan de economie. Net als de koopwaren die het vertegenwoordigt, slijt het geld zo langzaam tijdens het gebruik. Na de vervaldatum kan het alleen nog eenmalig aan het geestelijk-culturele leven geschonken worden. Bedenk maar eens wat het betekent voor de huizenprijzen als de beleggingscomponent er zo uitgesneden wordt… Grond is schaars, inderdaad. gebruik moet gereguleerd worden. Maar grond bezitten levert als zodanig geen economische prestatie.  

Waarom zou dit een beter model zijn dan een “democratische” economie? In de eerste plaats omdat de vrije geest, de bron van alle menselijke creativiteit, ermee wordt gered. Een ondernemer over wiens schouders voortdurend democratische bestuursorganen meekijken, of die bezig is de opdracht van een gecentraliseerde planeconomie uit te voeren, of in wiens handelen kapitaalbezitters, zoals activistische aandeelhouders, steeds kunnen ingrijpen, kan zijn ondernemerskwaliteiten niet meer zelfstandig gebruiken. Zijn of haar geest is geknecht. Denk aan het Unilever van Paul Polman nadat die een principieel duurzame koers was ingeslagen. Het geestelijk-culturele leven, waartoe naast bijvoorbeeld gezondheidszorg en onderwijs ook het ondernemen behoort, moet volgens de driegeleding op eigen benen staan: vrij zijn. Het geestelijk-culturele leven moet en kan veel beter zijn eigen kwaliteit bewaken.

Kapitaalbezitters verwerven nu inkomen zonder een tegenprestatie te leveren, want als zodanig doen zij niets nuttigs voor de samenleving. Als gevolg hiervan nemen de inkomens- en vermogensverschillen inmiddels gigantische proporties aan. Daarnaast komen er steeds opnieuw economische crises, omdat de handel in grond (vastgoed), kapitaal, derivaten enzovoort telkens leidt tot exploderende financiële luchtbellen. Crises veroorzaken instabiliteit en maken voorspellingen van prijzen en opbrengsten onbetrouwbaar. Om te kunnen investeren moeten juist betrouwbare berekeningen gemaakt kunnen worden. Nog een groot nadeel van het huidige kapitalistische stelsel zijn onnodig hoge prijzen voor consumenten, omdat naast productiekosten, ook afdrachten aan kapitaalbezitters moeten worden doorberekend. Dit kan oplopen tot tientallen procenten van de productprijs.  

Praktische ervaring met sociale driegeleding

Is er al ervaring met bedrijven die hun kapitaal geneutraliseerd hebben?  In Nederland laten ondernemingen van Stichting Sleipnir zich al 30 jaar inspireren door de sociale driegeleding. Zoals de biologische winkelketen Odin. Ze zijn geen privébezit en werken niet op basis van een ‘eigendomsrecht’ maar op basis van een ‘gebruiksrecht’. Er is een snel groeiende belangstelling van bedrijven die zich hierbij willen aasluiten. En zowel Aardpeer als Stichting Grondbeheer kopen in ons land met schenkgeld landbouwgronden en verpachten die goedkoop en langdurig aan biologische boeren. Vergelijkbare constructies hebben grote internationale bedrijven als Bosch en Zeiss. Hun eigendom is aan de markt onttrokken. Winstmaximalisatie als doel is losgelaten. Zij dienen de doelen van alle stakeholders.

Economisme is de dictatuur van het kapitalisme

Welbeschouwd gaat achter het economisme van Klaver de dictatuur van prive-eigendom van kapitaal schuil. Dankzij de invoering van algemeen kiesrecht in Nederland na de Eerste Wereldoorlog stond tegenover de opeenhoping van winstgevend kapitaal en de technologische vernieuwing die dat voortbracht ook welvaartsstijging voor burgers. En kregen zij recht op onderwijs en gezondheidszorg. Dat was een historisch compromis tussen arbeid en kapitaal. Arbeiders kregen zo een menswaardigere maatschappelijke positie. Maar zij bleven evengoed een investeringsobject. De kapitalist investeerde in arbeidskracht, machines en grondstoffen. De winst, door Marx eerder als meerwaarde benoemd, bleef voor de investeerder van het kapitaal. Nu het beslag van rijke landen op grondstoffen moet dalen, ook omdat ontwikkelingslanden recht hebben op hun deel, mag en kan het kapitaal niet meer blijven accumuleren. Sterker nog, er is al te veel kapitaal. Zoals Dirk Bezemer in Het land van kleine buffers overtuigend laat zien, hoopt het geld zich tegenwoordig op in vermogens, die overwegend in het beleggingscircuit blijven. Er is nu een uitstroom van kapitaal uit de reële economie naar de financiële economie. We moeten zoeken naar een andere inrichting van onze economie, die opeenhoping van rijkdom bij een zeer kleine minderheid voorkomt.

Tenslotte

Wijst sociale driegeleding ons de weg naar een nieuw sociaal contract? Dit essay roept ongetwijfeld veel nieuwe vragen op. Maar ik zie een verbond voor me van mensen met ondernemende kwaliteiten en mensen die ernaar verlangen om als volwaardig werknemer bij te kunnen dragen aan de economie. Aan welvaart die perspectief biedt om in evenwicht met de natuur te leven. Zo kan een nieuw politiek midden ontstaan, dat het vroegere liberale vrijheidsideaal verbindt met het ooit socialistische verlangen van gewone mensen naar een menswaardig bestaan zonder uitbuiting. Een nieuwe samenwerking kan ontstaan tussen mensen van goede wil. Inderdaad, Rutger Bregman, de meeste mensen deugen. Nu alleen nog zorgen dat een hele kleine elite de mogelijkheid wordt ontnomen om zich gigantisch te verrijken. Ten koste van gewone mensen en ten koste van de natuurlijke rijkdom van de aarde. De overgrote meerderheid van ons heeft hier baat bij.

Jawel: als we de mogelijkheid van privé-kapitalisme elimineren, gloort een nieuwe dagenraad.

Helemaal onderaan deze pagina kunt u reageren op dit artikel.