Ik heb nu een paar maanden geleefd met het boek Verslaafd aan denken; de weg naar verlichting en levensgeluk van Jan Geurtz. Hij is geïnspireerd door het Tibetaanse boeddhisme. Heel erg boeiend. Hij ziet het “oorspronkelijke gewaarzijn” als de hoogste vorm van bewustzijn, die het dualisme van materie en geest, subject en object, denken en waarnemen overwint.

Jan Geurtz zegt, dat je door oefening en meditatie in dit oorspronkelijke gewaarzijn kunt komen. Je overstijgt dan materie en geest. In deze bewustzijnstoestand valt de “waarnemer” (het subject of het ik) samen met het “waargenomene”, daar zitten geen gedachten meer tussen. Je bereikt een heldere, liefdevolle staat, vrij van identificaties en egoïsme. Het is een staat van vreugde, compassie en gelijkmoedigheid. Een mooi beeld, dat mij inspireert.

Inderdaad is ons alledaagse bewustzijn dualistisch. Wij zijn geneigd te denken dat er een buiten ons gelegen, echt bestaande werkelijkheid is, die wij waarnemen. Maar of dat echt zo is, kunnen we helemaal niet weten. Het is een interpretatie. In feite beleven wij alleen een stroom van telkens weer andere waarnemingen. Immanuel Kant zei hetzelfde zo: het “ding op zichzelf” kunnen wij niet kennen. Natuurwetenschappers gaan ervan uit dat er een van ons onafhankelijke, materiële werkelijkheid is. Dat is echter niet meer dan een metafysische aanname, een veronderstelling. Het materialisme is inmiddels zo wijd verbreid in onze cultuur, dat deze misvatting tamelijk algemeen is geworden. In de corona-discussie over al dan niet verplicht vaccineren worden bijvoorbeeld de spirituele en wereldbeschouwelijke aspecten als niet relevant beschouwd. Het breder verband blijkt opeens totaal ondergeschikt aan de wetenschappelijk ondersteunde maatregelen die nu als noodzakelijk worden gezien.

Boeddhisten, zoals Jan Geurtz, streven naar een hoge mate van onthechting van de uiterlijke wereld en het lijden dat daarbij hoort. Leef geheel in het hier-en-nu. Ongeluk is een gevolg van te starre identificaties in je denken. Zoals angst voor de toekomst of voor herhaling van vervelende ervaringen uit het verleden. De bijbehorende onthechting gaat mij toch te ver. Ik voel mij geëngageerd met deze wereld en dit leven en kan mij niet zo makkelijk neerleggen bij het lot of karma dat wij kennelijk als mensheid nu delen met elkaar. De aarde moet gered! Streef ik daarmee een meer westerse vorm van spiritualiteit na? Westerse filosofie is grotendeels gebaseerd op dualistische logica. En wie de impuls van Christus volgt wil door eigen verdienste een plaats in het leven verdienen. Lenoir stelt heel mooi dat traditionele religies uitgaan van een verloren paradijs, waarin op bovennatuurlijke wijze leefregels zijn overgedragen op de mensen. Terwijl volgens Christus volmaaktheid juist een belofte in de toekomst is. Er is met andere woorden een ontwikkelingsperspectief. Dat spreekt mij aan.

Onze Europese cultuur komt voort uit dit christendom. In de tijd van de Verlichting werd het onafhankelijke, zelfstandige denken belangrijk. Ook in onze staatsinrichting werd het autonome individu uitgangspunt. Het individu moest niet meer ondergeschikt zijn aan de traditionele religie of het familieverband. Het humanisme kan gezien worden als een seculier vervolg op het christendom. Maar onze tijd streeft een individualisme na dat tamelijk los is komen te staan van persoonlijke morele verantwoordelijkheid voor de ander en het geheel. De vrijheid gaat zo ver, dat mensen zelf bepalen waar ze zich nog verantwoordelijk voor willen voelen. Egoïsme of sociaal gedrag wordt meer en meer als een eigen keuze gezien. Terwijl de boodschap van Christus naastenliefde als belangrijkste waarde had. Hij wilde dat wij niet alleen vrij zouden zijn van de traditionele religie en familiebanden, maar een nieuwe vorm van samenleven zouden nastreven.

Maar is het leven niet ook een drama? Ons lot confronteert ons met dilemma’s. Inderdaad, het  is een uitdaging is om te leren hoe we een gunstige wending daaraan kunnen geven. Maar de uitkomst kan ook zijn dat onze ongewenste, slechte eigenschappen, zoals bijvoorbeeld wreedheid, hebzucht of onverdraagzaamheid sterker blijken te zijn dan ons streven naar het goede. In onze maatschappelijke ontwikkeling lijken de slechte eigenschappen nu aan de winnende had. Voor mij onacceptabel. Beschaving komt voort uit de geest. En overwint in ons het beest.

De boeddhist is in staat om vol liefde en acceptatie naar de slechte kanten van mensen te kijken. Evenals trouwens in de christelijke traditie onze persoonlijke beschermengel liefdevol naar onze onvolmaaktheid kijkt. Maar dat is dan wel gekoppeld aan een toekomstige mogelijkheid om deze onvolmaaktheid te overwinnen. Dat geeft mij troost.

Jan Geurtz, Verslaafd aan denken

Frederic Lenoir, De filosofie van Christus