In de 21^e eeuw naar communicatieve zelfsturing van ons leren

Mijn leermeester Arnold Cornelis, bij wie ik in 1982 afstudeerde, schreef in 1990 zijn hoofdwerk De logica van het gevoel. Het is een filosofie van de drie stabiliteitslagen in de cultuur als nesteling der emoties. Cornelis stelt dat er een patroon herkenbaar is in de manier waarop maatschappijen zich ontwikkelen. Net zoals Piaget de ontwikkelingsfasen bij kinderen ontdekte. Van binnenuit, vanuit ons eerst nog onbewuste gevoel, ontwikkelen we met behulp van de cultuur waarin we opgroeien een logica die ons in staat stelt ons sociale gedrag te sturen. De derde stabiliteitslaag, van de communicatieve zelfsturing, moet zich nog verder ontwikkelen. Cornelis ziet dit als de opgave voor de 21^ste eeuw. In deze blog geef ik een overzicht van zijn filosofie.

Prof. Arnold Cornelis, foto Piet den Blanken

Cornelis stelt dat het natuurlijk leerproces de drie stabiliteitslagen in de cultuur tot stand kan brengen. Basis voor het leren is ons gevoel. Al eerder in de menselijke geschiedenis ontwikkelden we het natuurlijke systeem en het sociale regelsysteem. Het natuurlijk systeem kan de mens van angst bevrijden en liefde en geborgenheid geven. Dit gebeurt in onze primaire socialisatie, in het gezin. Onze ouders zijn ons grote voorbeeld. Van hen leren we onze moedertaal te spreken en onze omgeving waar te nemen in termen van onze cultuur. Het natuurlijke systeem geeft ons de eerste stabiliteitslaag. Ook stammensamenlevingen hadden deze stabiliteitslaag al. Als dit leerproces lukt, ontvangen we liefde en geborgenheid en leren we dat we belangrijk zijn. Een mislukt leerproces noemt Cornelis catastrofaal. Als het leren in het natuurlijke systeem mislukt, kan de emotie zich niet nestelen in liefde en geborgenheid en blijft in angst steken.

De tweede stabiliteitslaag is ons sociale regelsysteem. Dat geeft ons de gelegenheid als volwassene een actieve rol in de samenleving te spelen.   De secundaire socialisatie in het voortgezette onderwijs bereid ons hierop voor. Wij ontwikkelen hierin onze bekwaamheid om onze maatschappelijke taken in arbeid of andere rollen te vervullen. Zodat we de juiste handelingen te kunnen verrichten volgens de geldende normen. Dat geeft ons het recht om een rol in de samenleving te mogen vervullen. Historisch gezien leidde de staatsvorming in West Europa vanaf de 18^e eeuw ertoe dat macht en willekeur aan de kant geschoven werden en er wetten en regels kwamen die voor iedereen golden. Maar het sociale systeem vraagt wel van ons dat wij ons aanpassen. Het is hiërarchisch georganiseerd. Strikt genomen is het totalitair. Tijdens de processen van Neurenberg was “Befehl ist Befehl” de verklaring van de nazi’s voor hun oorlogsmisdaden. Wat gebeurt er nu als het sociale regelsysteem (de maatschappij) ons niet de rechtvaardigheid geeft waar wij behoefte aan hebben? Dan worden we boos. Deze emotie verdwijnt als we wel onze gerechte plek kunnen bemachtigen. De emotie nestelt zich dan in het positieve gevoel rechtvaardig behandeld te worden. We komen emotioneel tot rust en voelen ons daar gelukkig mee. In de vervulling van onze maatschappelijke rol tonen we onze bekwaamheid om bij te dragen. Dan voelen we ons ook als zodanig erkend. We horen nu erbij als lid van het sociale regelsysteem. Als dit leerproces mislukt en catastrofaal verloopt kunnen we ons leven lang boos blijven.

Maar vanaf ergens in de jaren 1960 verlangen mensen meer. Ze willen zich niet zomaar aanpassen, maar hun leerprocessen zelf kunnen sturen. Ze willen erkend worden als uniek mens met eigen gevoelens en gedachten. Als werknemer wil ik mee kunnen denken en bepalen hoe ik mijn werk het beste kan doen. Van pubers wordt nu geaccepteerd dat zij niet meer zomaar doen wat hun ouders of leraren van hen verlangen. Ook zij mogen meedenken. Dit is nieuw in de menselijke beschavingsgeschiedenis. Het wijst op een behoefte aan een derde stabiliteitslaag in de cultuur. Die van de communicatieve zelfsturing.  We willen ons begrip van de zin (of juist onzin) van onze handelingen door communicatie toetsen aan waarden. Waarden gelden voor de gehele mensheid. Voor alle sociale systemen. Het sociale regelsysteem legt ons normen op voor de vervulling van onze sociale rol. Communicatieve zelfsturing stelt ons in staat om zelf te denken en zo na te gaan of we ons kunnen vereenzelvigen met het van ons verwachte gedrag. Kunnen we ons erin herkennen? Zo ja dan voelen we ons als zelfstandig individu begrepen en erkend. We gaan ons dan met hart en ziel verantwoordelijk voelen voor onze daden. Kunnen we de zin ervan niet ontdekken en ons er niet mee vereenzelvigen? Dan voelen we ons verdrietig en onbegrepen. Als dit derde leerproces catastrofaal verloopt worden we depressief. Cijfers van het Trimbos Instituut wijzen uit dat ongeveer 5% van de Nederlanders depressief is.

We kunnen nu het complete schema van de stabiliteitslagen in de cultuur opstellen.

Cornelis: stabiliteitslagen in de cultuur als nesteling der emoties

Welke inzichten ik hieraan ontleen voor het functioneren en veranderen van onze huidige samenleving  beschrijf ik in het volgende blog: Coronacrisis toont extreme, wereldwijde kwetsbaarheid door ongestuurde globalisering.