Concretisering van de filosofie van Arnold Cornelis

In mijn vorige blog beschreef ik de “logica van het gevoel”, dat is de filosofie van Arnold Cornelis over de drie stabiliteitslagen in de cultuur. Ik ga deze nu toepassen op het huidige tijdsgewricht. De coronacrisis dient als voorbeeld. Voor het tijdperk van de globalisering zou het coronavirus zich niet in een recordtempo hebben kunnen verspreiden. De snelle ontwikkeling tot een wereldwijde epidemie kwam tot stand via het moderne vliegverkeer. Om verspreiding van virussen te vertragen lijkt het noodzakelijk om het vliegverkeer te gaan beperken. Is de overheid hiertoe in staat? Goede vraag. We staan nog maar aan het begin van de  ontwikkeling van de derde stabiliteitslaag. De maatschappij is nog niet gericht op communicatieve zelfsturing. Om bijvoorbeeld het vliegverkeer te laten krimpen zouden regeringen liefst internationaal moeten samenwerken. Het wereldbestuur is daar nog niet op ingesteld. Zowel nationaal als wereldwijd streven regeringen vooral hun eigen belang na. Zij streven naar handhaving van de positie van hun land in de wereld. En naar continuering van hun machtspositie als politici dan wel dictator in het eigen land. Elk land “redt” zijn eigen luchtvaartbedrijf. Ook ons land. We nemen pragmatische besluiten, sluiten compromissen in het “polderoverleg”,  met de “kunst van het haalbare”. Echte knopen worden niet doorgehakt. Zoals bijvoorbeeld hoe we de inkrimping van het vliegverkeer gaan regelen. Waarvan al duidelijk was dat die noodzakelijk is om de klimaatverandering binnen de perken te houden.

Staat ondergeschikt aan markt

Helaas hebben regeringen veel invloed afgestaan aan de “vrije markt”. En zich daarmee afhankelijk gemaakt van bijvoorbeeld de kapitaalmarkt. We gaan er vanuit dat de democratische politiek geldschepping niet in de hand zou kunnen houden. Maar commerciële banken mogen wel geld scheppen. Hm. We veronderstellen dat het landsbestuur de geldstromen niet zelf kan sturen in de gewenste richting. Met andere woorden denken we dus dat zelfsturing niet kan. Om geld te investeren in zinnige zaken als een schoon milieu, onderwijs en gezondheidszorg wachten we nu tot het eerst in de economie is verdiend. Daarna innen we belasting voor de overheidsuitgaven. En wel vooral op arbeidsinkomen en niet op vermogens en bedrijfswinsten. Multinationale bedrijven zijn machtiger dan landen of regeringen. Feitelijk staan zij boven de wet. Maar als de economie stagneert en we in een volgende crisis zijn beland, zoals nu door de corona, blijkt de overheid wederom onmisbaar om continuïteit van de economie te garanderen. Maar de overheid heeft al een fikse schuld. En het geld dat de ECB in de economie gepompt heeft na de vorige (banken)crisis, is vooral terecht gekomen bij grote bedrijven en aandeelhouders Vanuit het oogpunt van soevereiniteit en bestuurbaarheid is dat onacceptabel.

Media

Ook de voornaamste media vallen onder de “vrije markt”. Dat is ongunstig voor het voeren van de noodzakelijk “machtsvrije” discussie, die nodig is voor goede openbare meningsvorming. Op nieuwsverschaffing moet winst gemaakt worden. De commerciële media zijn vooral gericht op “slecht” nieuws. Ook de televisie richt zich op “kijkcijfers”. De filmindustrie is vooral entertainment geworden. Er zijn in de media wel plekken waar kritiek op het regeringsbeleid kan worden gespuid. De kwaliteitskranten bieden ook iets meer achtergronden. Ik zou echter wetenschappelijk onderzoek naar onderbouwing en uitwerking van alternatieven daarbij een sterke, permanente positie willen geven. Dat zou het parlement ook moeten regelen. Alleen al om zelf beter onderlegd koers te kunnen bepalen. Maar ook ten behoeve van het maatschappelijk leerproces.

Onderwijs

Welke functie zou het onderwijs moeten hebben voor communicatieve zelfsturing? We zouden kritisch moeten leren nadenken over ons zelf en onze rol in de samenleving. Over hoe we ons leven willen inrichten en welke waarden we willen realiseren. Willen we inderdaad vooral welvaart en dus vooral werken? Of juist meer tijd om dingen te doen waar we niets mee hoeven te verdienen? Het huidige onderwijs bereidt ons onvoldoende voor om hierin kunnen keuzes te kunnen maken. Het bevat vooral cognitieve vakken, die gericht zijn op het verkrijgen van kwalificaties voor de arbeidsmarkt. Algemene vormingsvakken, waarmee we de benodigde bredere visie kunnen ontwikkelen,  zouden goed van pas komen. Denk aan filosofie, maatschappijleer, religie, geschiedenis en kunstvakken. Maar helaas zijn deze juist naar de achtergrond verdrongen.

Communicatieve zelfsturing vereist zelfvertrouwen

Feitelijk is de communicatieve sturing van de samenleving nog maar heel gebrekkig. Sterker nog, de acceptatie van het idee van een “maakbare samenleving” is nog ver weg. Het idee dat een rechtvaardige samenleving mogelijk is wordt in de weg gestaan door het idee dat dit “niet haalbaar” is. Jawel, omdat de “vrije markt” in de weg staat. Het overheidsbeleid is ondergeschikt gemaakt aan de financiële doelstellingen van het bedrijfsleven. Maximalisatie van welvaart verdringt zo andere waarden, zoals een schoon milieu of eerlijke verdeling van inkomsten en belastingen.

Uitweg

Willen we regie willen voeren over onze maatschappelijke ontwikkeling? Dan zullen we de bevoegdheid hiertoe eerst zelf moeten organiseren. Wereldwijde samenwerking zou moeten regelen waar internationale bedrijven zich aan te houden hebben. Daarmee kunnen we veel winnen. Een paar voorbeelden. Een simpele vliegtax. Een wereldwijde CO2-heffing. Waarmee een klimaatfonds gevuld kan worden voor armere landen. Betaal daaruit bijvoorbeeld een vergoeding als bossen niet worden gekapt. Ik zou het mooi vinden als de coronacrisis ertoe leidt dat we gaan inzien dat wereldwijde samenwerking niet langer vrijblijvend mag zijn. Dat er toch echt bindende afspraken nodig zijn om de huidige grote uitdagingen voor de mensheid aan te pakken. Laat landen samen de regie voeren over de globalisering.  Met sancties voor landen die niet mee willen doen. Feitelijk is de vraag niet of dat haalbaar is. Wereldwijd gecoördineerde samenwerking is nodig om de negatieve gevolgen van de globalisering op te vangen. En in ieders eigen belang. Communicatief zelfbestuur is een morele voorwaarde voor verdere maatschappelijke vooruitgang.