In 21 lessen voor de 21^e eeuw vraagt de Israëlische historicus Yuval Noah Harari zich af of het liberalisme verworpen moet worden als we de hedendaagse wereldproblemen effectief willen aanpakken. Of kan het liberale verhaal ons nog langer van dienst zijn? Zoals het zich eerder aangepast heeft en bijvoorbeeld uit het sociaaldemocratische gedachtegoed de verzorgingsstaat in zich heeft opgenomen? Na 1989 begon het liberalisme aan een globale zegetocht. Maar sinds de bankencrisis is haar aanzien afgenomen. De dreigende klimaatverandering ondergraaft de liberale belofte van economische groei fundamenteel. Potentieel ontwrichtende nieuwe technologieën, zoals Artificiële Intelligentie en biotechnologie vragen om een nieuwe, wereldwijd opgezette besturing. Zoals kernbewapening ook al deed. Moderne gevaren voor de gehele mensheid, zoals klimaatverandering, een oorlog met kernwapens en andere, potentieel destructieve nieuwe technologieën kunnen alleen wereldwijd onder controle worden gebracht. Maar juist de door het liberalisme ingegeven vrije wereldmarkt staat onder druk. Protectionisme en nationalisme winnen weer terrein. Kan een herzien liberalisme met vrije handel ons nog meer vooruitgang brengen? In deze blog vertel ik Harari’s verhaal. In een volgende blog denk ik er zelf verder op door.

Om mensen samen te laten werken is een zogenaamd ‘groot verhaal’ nodig, een verhaal dat de geschiedenis zin geeft en onze handelingen een samenhangend perspectief biedt. Harari doet in zijn boek verslag van zijn onderzoek van hedendaagse grote verhalen. Het liberalisme is er een van. Maar ook bijvoorbeeld het nationalisme en religies zijn grote verhalen. Onder liberalisme verstaat Harari eigenlijk de open, Westerse samenleving, het geheel van democratie, rechtsstaat, mensenrechten en een kapitalistische, vrije markt. Volgens mij is van dat rijtje alleen die kapitalistische vrije markt aan een grondige herziening toe. Maar Harari ziet die kennelijk als onvervreemdbaar onderdeel van het liberalisme. Volgens Harari leven we inmiddels praktisch gesproken al in een wereldwijde beschaving. Veel elementen daarvan zijn gedurende de afgelopen eeuwen ontwikkeld in de Westerse samenleving. In alle ziekenhuizen wordt bijvoorbeeld de medische wetenschap gebruikt. Het op de dollar gebaseerde geldstelsel is de standaard in het internationale betalingsverkeer. Ook democratische waarden en mensenrechten worden bijna overal op z’n minst met de mond beleden. Maar het geloof in het ondersteunende, verbindende liberale verhaal brokkelt af, zelfs in de Westerse landen. De grote nationalistische verhalen winnen terrein, evenals de religie, met name de islam. Niet zelden weten zij de massa’s beter te bereiken, te overtuigen en te mobiliseren dan het liberalisme.

Om effectief te zijn hoeft een groot verhaal niet per se waar te zijn. Het volstaat als mensen erin geloven. En goed verhaal omschrijft de zin van het leven en biedt de mensen een rol in het geheel. Dat geheel hoeft niet per se het leven in zijn totaliteit te zijn. Het is voldoende als de interpretatie, die het grote verhaal biedt van de geschiedenis, verder reikt dan gewone mensen kunnen overzien. Daarbij kan manipulatie een handje helpen. Ik denk dan aan marketing als een van de moderne varianten daarvan. Sterker nog, waarheid en macht staan op gespannen voet met elkaar. De meeste religies en nationalistische verhalen kunnen de toets van de wetenschap niet doorstaan. Om massa’s effectief te bereiken zullen zaken versimpeld moeten worden. Het instellen van rituelen helpt ook. De nationale vlag, het volkslied. De zakaria, het aalmoes. Demonstreren.

Harari gaat nog verder en betoogt zelfs dat, omdat alle verhalen door mensen verzonnen zijn, ze per definitie op drijfzand berusten. Ook grote wereldreligies zijn gemaakt om machthebbers te legitimeren. En dat zou ook niet anders kunnen, omdat mensen zonder groot verhaal niet massaal kunnen samenwerken. De waarheid kent niemand. Ook ons zelf kennen we niet. Maar als we niet oppassen, kennen machines ons binnenkort beter dan wij zelf. Met name de combinatie van Artificiële Intelligentie en biotechnologie kan onze verborgen verlangens opsporen, evenals de beelden of ideeën die ons kunnen beroeren. Emoties hebben een biochemische component. En gedachten hebben een link met onze hersenen. Als we in de toekomst sensoren aan ons lichaam gaan koppelen en onze gedragsgegevens blijven afgeven aan grote computersystemen, kunnen machten buiten ons zelf ons gaan controleren en manipuleren. Nu al staat waarheid volgens velen gelijk aan de bovenste zoekresultaten van google. Nu al schotelen algoritmen van Netflix ons voor welke films we het beste kunnen kijken. Daarom pleit Harari ervoor om minstens evenveel tijd en geld in onderzoek naar ons zelf te steken als in het ontwikkelen van deze nieuwe technologieën. Waar het geld vandaan moet komen, zegt hij er niet bij.

Volgens de liberale mythologie is er geen goddelijk script en is er buiten mij niets dat mijn leven zin kan geven. Ik ben zelf degene die aan alles betekenis geeft door middel van mijn vrije keuze (bijvoorbeeld als consument) en mijn eigen (al dan niet romantische) gevoel. Het liberale verhaal heeft een verward idee van de ‘vrije wil’. “Als je met ‘vrije wil’ bedoelt doen wat je wilt, dan hebben mensen inderdaad een vrije wil. Maar als je met ’vrije wil’ de vrijheid bedoelt zelf te kiezen wat je wilt, dan hebben mensen geen vrije wil.”*  Voor zover de wetenschap heeft kunnen nagaan zijn onze keuzes en creaties het product van miljarden neuronen, die biochemische signalen uitwisselen. In zijn eigen leven heeft Harari de (Boeddhistische) Vipassanameditatie ontdekt. Elke dag mediteert hij een paar uur en neemt dan de sensaties van zijn lichaam en de gedachten in zijn geest waar. Hij stelt in navolging van Boeddha dat leed het product is van onze gehechtheid aan onze gevoelens en gedachten. Door er alleen naar te kijken onthecht hij zich van hen. Daardoor wordt hij veel helderder in zijn geest. En verkrijgt hij vreugde.

Wat zijn onze langetermijnbehoeften als bewuste wezens? Veel mensen, scienfictionverhalen en wetenschappers verwarren de geest met de hersenen. “De geest is een stroom van subjectieve ervaringen, zoals pijn, genot, woede en liefde. Biologen gaan ervan uit dat de hersenen op de een of andere manier de geest voortbrengen en dat biochemische reacties in miljarden neuronen op de een of andere manier ervaringen voortbrengen als pijn en liefde. Tot dusver hebben we echter geen enkele verklaring voor de manier waarop de geest voortvloeit uit de hersenen. Hoe komt het dat ik pijn voel als miljarden neuronen elektrische signaaltjes afvuren in een bepaald patroon en dat ik liefde voel als ze dat in een ander patroon doen? We hebben geen flauw idee.” ** Met behulp van meditatie kunnen we de geest rechtstreeks observeren.  Als we geen prooi willen worden van AI en biotechnologie biedt deze methode soelaas om ons van onze langetermijnbehoeften bewust te worden.   

In zijn zoektocht door geschiedenis, filosofie, religie, politiek en moderne natuurwetenschap brengt Harari veel zaken met elkaar in verband. Indrukwekkend. Hij stimuleert ons ook om zelf op onderzoek te gaan in onze eigen geest. En zo meer controle te verkrijgen over moderne uitvindingen en uitdagingen. Zijn centrale vraag beantwoordt hij echter niet. Op welke manier kan het liberale grote verhaal ons helpen om de wereldwijde problemen van de huidige mensheid aan te pakken? In zijn boek laat Harari met behulp van zijn concept het “grote verhaal” allerlei tekortkomingen van het huidige liberalisme zien. Maar hij komt niet met een positief antwoord. Wat dat betreft heb ik in mijn blogs tot nu toe een andere keuze gemaakt, door juist ook te onderzoeken hoe we wel verder kunnen komen. Harari waagt zich ondertussen evenwel aan de stelling dat er geen alternatieven zijn voor het liberalisme. Dat is tegenstrijdig en stelt me ook teleur. Toch zet zijn concept “het grote verhaal” mij aan om daar op voort te borduren. In een volgende blog ga ik dat doen.

*pagina 364 **pagina 381