Harari zou het “grote verhaal” van het liberalisme willen repareren. En gaat daarom herbronnen bij het boeddhisme. Zoekt hij niet aan de verkeerde kant van de wereld? De waarden waar de westerse, open samenleving op gebaseerd is hebben een christelijke oorsprong. En dan niet in het oude testament, maar in het nieuwe. De waarden vrijheid, gelijkheid en broederschap zijn de geseculariseerde vorm van de boodschap van Christus  (1).

De zwakke plek van de liberale vrijheid heeft Harari gevonden: kunnen doen wat je wilt (denk aan consumentisme) is geen vrijheid. Want het komt er bij de ware vrijheid op aan om te kunnen kiezen wat je wilt. Daar is levenskunst voor nodig. Dat is het individuele niveau. In de westerse filosofie zijn daarvoor vele aanknopingspunten te vinden. Meditatie is er een van (2). Voor het collectieve, nu dus wereldwijde niveau zouden we volgens mij verder moeten inzoomen op wat de vrijheid van de een voor consequenties heeft voor de vrijheid en ontwikkelingsmogelijkheden van de ander. Om te bezien hoe de ongelijkheid gerepareerd zou kunnen worden zou ik het verhaal van Harari willen verbinden met de succesvolle toepassing van de sociaaldemocratische beginselen in de periode van 1945 tot 1983 (3).  Om dat te vertalen naar wereldwijd bestuur in onze tijd kunnen we aanknopen bij waar bijvoorbeeld Joseph Stiglitz mee bezig is, thema’s dus zoals eerlijke wereldhandel en doorbreken van de dominantie van de dollar als wereldreservemunt (4) . Het streven naar broederschap zou in de huidige tijd vorm aan moeten nemen in wereldwijde solidariteit. 

Om te verduidelijken hoe de waarden vrijheid, gelijkheid en broederschap samenhangen zie ik de beste aanknopingspunten in de sociale driegeleding van Rudolf Steiner. Die pleit niet alleen voor een associatieve economie, waarvan bijvoorbeeld coöperaties een begin zouden kunnen vormen, maar ook voor een vrij  geestesleven, dat losgekoppeld is van de overheid.  Driegeleding breekt met het idee van de eenheidsstaat, die overal de baas is. Economie, geestesleven en rechtsleven besturen zichzelf. De democratische overheid gaat dan alleen nog over het rechtsleven. Dat er wel voor dient te zorgen dat de economie en het geestesleven zichzelf kunnen besturen (5).

Juist het vrije geestesleven komt steeds verder in de knel nu het neoliberalisme het voor elkaar heeft gekregen dat door vergaande marktwerking het grootkapitaal zichzelf heeft kunnen loszingen van staten en overheidsbestuur. Harari gooit liberalisme en neoliberalisme op een hoop. Maar in de periode na 1945 werkten liberalisme en sociaaldemocratie nog eendrachtig samen aan de verzorgingsstaat, die de arbeidersklasse het recht gaf om mee te profiteren van de welvaart. Pas doordat vanaf de jaren 1980 het neoliberalisme vrijwel het gehele politieke spectrum, inclusief de sociaaldemocratie, in haar greep kreeg (6), kwam het financiële- en monopoliekapitaal in een positie waarmee het staten tegen elkaar uit kon spelen. Volgens het neoliberalisme moest zo ongeveer alles onderworpen worden aan de wereldmarkt. De rol van de staat verschrompelde. In Nederland mochten bijvoorbeeld bedrijven hun eigen milieuplannen maken en controleren. Ook nieuwsgaring en wetenschappelijk onderzoek werden steeds meer, direct of indirect, afhankelijk van op winst gerichte bedrijven.

Harari bekritiseert grote verhalen vooral door ze op een lijn met nepnieuws te zetten. En door te laten zien hoe nationalisme en de geïnstitutionaliseerde religies zaken verkondigen die in strijd zijn met wetenschappelijke ontdekkingen. Als je degelijke journalistiek wilt, moet je ervoor betalen, zegt hij. Zeker. Maar echt vrij geestesleven gaat fundamenteel verder door journalistiek en wetenschap los te koppelen van economie en overheidsinmenging.

Op dieper niveau speelt de vraag waar moraal, het streven naar het goede, vandaan komt. Waar komt waarheid vandaan? Was de formule E=mc2 echt niet meer dan een willekeurige  fantasie van Einstein? Welke bronnen zetten ons aan tot gedrag waarvan we zelf oprecht geloven dat het het goede dient? Kennis en inzicht zijn een voorwaarde, maar geen bron van moraal. Het heeft geen lichamelijke herkomst, zoals ook Harari constateert. Inspiratiebronnen voor het goede liggen bijvoorbeeld in ware kunst, ware religie en ware filosofie. Algemener gesteld: in de menselijke geest. Door bijvoorbeeld meditatie kan de geest, het bewustzijn, gezuiverd worden van waangedachten. Andere vormen van levenskunst versterken de discipline om niet alleen het goede te kennen maar het ook in praktijk te brengen. (7) Niet manipulatie, maar individueel en collectief vrij geestesleven zal de belangrijkste bijdrage moeten leveren aan de omwentelingen die tot een nieuwe fase in de wereldgeschiedenis zullen leiden. De fase van een effectieve, eerlijke wereldsamenleving.

Rechtvaardigheid gaat verder dan een nieuw liberaal verhaal. En de wervende kracht die uit zal gaan van daadwerkelijk gereguleerde wereldsolidariteit, zal veel verder gaan dan een verhaal dat op willekeurige fantasie berust. De impuls daartoe komt uit het sociaaldemocratische gedachtengoed. Liberalen kunnen daar wel handig op inspelen door het over te nemen. Een veel dieper werkende impuls zou kunnen voortkomen uit een werkelijk vrij geestesleven.

1)Fredéric Lenoir, De filosofie van Christus; 2) Joep Dohmen, Over levenskunst; de grote filosofen over het goede leven; 3) Thomas Piketty, Kapitaal in de 21^e eeuw;  4)zie mijn blogs https://feikovanderveen.com/2019/05/23/stiglitz-maak-door-een-gemeenschappelijk-mondiaal-reservestelsel-de-dollar-minder-dominant/ en https://feikovanderveen.com/2011/12/16/scheve-verdeling-opbrengst-globalisering-gunstig-voor-populariteit-wilders/; 5) Zie mijn 3 blogs daarover https://feikovanderveen.com/2017/12/29/hoe-maken-we-de-economie-gezond/; 6) zie mijn blog https://feikovanderveen.com/2017/07/31/kan-de-partij-van-de-arbeid-weer-uit-het-dal-klimmen/; 7) Zie ook Fredéric Lenoir, Handleiding voor een evenwichtige geest en een kalm gemoed.