De eurocrisis en de bankencrisis maakten mij, nu meer dan vijf jaar geleden, duidelijk dat het moderne financiële systeem niet goed functioneerde. Het geld ging naar de verkeerde dingen. Speculatie bracht steeds meer op, arbeid steeds minder. Ik ging mij erin verdiepen. Een kleine groep blijkt systematisch steeds rijker te worden; de gemeenschap draait op voor de kosten van systeemrisico’s. Hoe dat precies werkt is mij alweer duidelijker geworden door Een land van kleine buffers van Dirk Bezemer, hoogleraar economie van de internationale financiële ontwikkeling aan de Rijksuniversiteit Groningen.
De coronacrisis laat zien dat er financiële buffers nodig zijn om een crisis door te komen. De allerrijksten en de grootste ondernemingen bezitten grote buffers. Zij hebben vaak zelfs extra winst gemaakt in deze crisistijd. Onder ZZP-ers en mensen met een flexibel arbeidscontract vallen de grootste klappen. Maar de overheid blijkt – nu dat nodig wordt gevonden – in korte tijd gigantische buffers te kunnen creëren.
Door de financiële sector van de reële sector te onderscheiden maakt Bezemer duidelijk dat de vermogensmarkt structureel geld aftapt van de reële economie. Dat is de economie van de tastbare goederen, de plek waar goederen worden geproduceerd en verhandeld. Van de opbrengst van die echte economie wordt een aanzienlijk deel afgeroomd door de financiële sector. Al sinds de jaren 90 van de twintigste eeuw groeien vermogens veel sneller dan de economie als geheel. Maar daarmee noodzakelijkerwijs ook schulden. Zoals bekend profiteren mensen met hoge inkomens van vermogensgroei. En hebben mensen met lage inkomens doorgaans geen vermogen, maar vaak wel schulden. Er stroomt steeds meer geld van mensen met lage inkomens naar mensen met hoge inkomens, en daarbinnen weer voornamelijk naar de allerhoogste inkomensgroepen. De gemiddelde inkomens in Nederland staan al twee decennia stil, ondanks de groei van de economie (Bezemer, p.36). In de laatste veertig jaar groeide de schuld van de private sector twee keer zo snel als de economie (p.177).
Onderstaande tekening van de financiële kringloop laat zien hoe het geld rondgaat in onze economie. Binnen het economische systeem werken de reële sector (de bovenste rechthoek in het midden) en de financiële sector (de onderste rechthoek in het midden) indirect op elkaar in. Mijn bespreking volgt de rode pijlen, die de drijvende krachten weergeven in het systeem.
Bijna al het geld wordt geschapen binnen de financiële sector, door de banken. Voor onze kapitalistische economie zijn investeringen nodig. De functie van de financiële sector is om de reële sector daarvoor krediet (en verzekeringen) te verschaffen. Zie de rode terugkoppelingspijl aan de rechterkant.
Hiermee kunnen ondernemingen producten maken en verkopen. Goed ondernemerschap levert inkomen op, dat verder stroomt in de financiële kringloop. Zie de rode pijl helemaal bovenin. Het inkomen wordt over drie posten verdeeld. Zie de rechthoek links in de tekening. Een deel van het verdiende geld gaat als loon naar de werknemers. Een deel is (bruto) ondernemingswinst. En dan komt nog een deel voor de overheid beschikbaar als belasting.
Al dit geld stroomt in de kringloop weer door, deels naar de reële en deels terug naar de financiële sector: zie de vier rode pijlen naar rechts. Het wordt besteed in de reële economie aan consumptie (bovenste pijl naar rechts) of aan nieuwe kapitaalsinvesteringen (tweede pijl), waarvan vier soorten zijn. Materieel kapitaal betreft nieuwe bedrijfsinvesteringen. De belastingopbrengst wordt geïnvesteerd in de overige drie soorten, in menselijk kapitaal (bijvoorbeeld onderwijs, gezondheidszorg), maatschappelijk kapitaal (kwaliteit van sociale netwerken en instituties) en natuurlijk kapitaal (kwaliteit van de leefomgeving). Maar niet al het geld wordt direct besteed. Een deel wordt gespaard. Dit is nodig als buffer voor toekomstige kosten, voorziene kosten en niet voorziene kosten (derde pijl). Voor crisistijden zijn buffers nodig. Dat weten we nu heel goed dankzij de coronacrisis. Het geld is nu weer terug in de financiële sector. Daar is het oorspronkelijk ook gecreëerd door de banken als lening. Die schuld wordt stapsgewijs afgelost. Maar de bank ontvangt ook rente.
Tot zover de normale gang van zaken in de financiële kringloop. Maar nu komt een cruciale schakel: de werking binnen de financiële sector (gebogen pijlen). De functie van deze sector als geheel is om de reële economie van geld te voorzien. Het probleem is dat deze functie goeddeels is uitgeschakeld. Kan dat dan? Ja, dat blijkt dus te kunnen. Dit is waar de schoen wringt, met name sinds de bankencrisis. Hoe werkt dat dan?
Bezemer zegt: “Wat overblijft van inkomen na consumptie kan ofwel geïnvesteerd worden ofwel besteed aan de opbouw van financiële buffers en vermogen. Kapitaal, vermogen en buffers zijn daarom communicerende vaten: meer van het een betekent minder van het ander (p. 138). (…) De economie is immers een gesloten kringloop: een toenemende groei van financiële buffers in een sector betekent dat elders de groei van financiële buffers afneemt, of negatief wordt (p.142). (…) Het probleem is dat de terugkoppeling van vermogensmarkten en de financiële sector naar productie, innovatie en ondernemerschap (de rode terugkoppelingspijl aan de rechterkant van de tekening, waarmee ik mijn verhaal boven begon- FeikovdVeen) goeddeels is uitgeschakeld in het kleine-bufferkapitalisme. De financiële sector en de vermogensmarkten zijn juist de plekken geworden waar het proces van financieel duurzame economische groei spaak loopt. Stijgende prijzen van vermogenstitels (zoals aandelen, obligaties, maar ook derivaten, opties en securitarisaties – FvdV) en vastgoed gaan steeds meer geld aantrekken, ook in de vorm van leningen en dus groei van schulden. Die instroom van geld op zijn beurt drijft prijzen op vermogens- en vastgoedmarkten op, waardoor die meer geld gaan aantrekken…enzovoorts. Ook dit is een zichzelf versterkende terugkoppeling – aangegeven met de kleine gebogen pijlen onderin – die echter uiterst negatief uitpakt voor de financiële duurzaamheid van de economie, want hierdoor komen destabiliserende processen op gang. Een steeds groter deel van het inkomen moet besteed worden aan rente en aflossing, en aan het kopen van (immers steeds duurdere) vermogenstitels en vastgoed. Daardoor blijft er minder over voor consumptie, investeringen en buffers” (p.144-145).
Sinds de vermogensmarkten zijn geliberaliseerd trekken ze makkelijk veel geld aan. Prijzen van vermogenstitels, bijvoorbeeld van aandelen, kunnen veel sneller stijgen dan winst uit productieprocessen. Financiële waarden zoals aandelen komen los te staan van de productieprocessen die ze vertegenwoordigen. Er wordt systematisch geld afgetapt door uitdijende vermogensmarkten. Zie de vierde rode pijl naar rechts. Er is geld genoeg. Maar we gebruiken het verkeerd. De overheid en de werkende mensen krijgen een steeds kleiner deel van de koek, mensen met vermogens een steeds groter deel. En er wordt volstrekt onvoldoende geïnvesteerd in de economie van de toekomst. Tot zover Bezemer.
Dirk Bezemer
Het op korte-termijn resultaten gerichte financiële systeem leidt tot ontwrichting op de langere termijn. En dat geldt ook voor het politieke systeem. Ik herinner mij dat ik in de jaren 90 minder geïnteresseerd raakte in politiek. Daar leken steeds minder principiële zaken aan de orde te zijn. Regeren was een kwestie van goed op de winkel passen. Overheidstaken konden deels worden overgeheveld naar de marktsector. Ik vond het kapitalisme niet het beste systeem, maar zag voor mezelf geen grote problemen. Wel voor het milieu en de wereldwijde sociale ongelijkheid. Achteraf bezien is toen een grote reformatie van het financiële systeem doorgevoerd. Beperkende regels voor de sector, zoals bijvoorbeeld de scheiding van zakenbanken en spaarbanken, en het berekenen van het voor een hypotheek vereiste inkomen, werden afgeschaft of opgerekt. Winsten, erfenissen en vermogens werden steeds minder belast. Het kapitaal mocht steeds vrijelijker over de wereld gaan stromen. Nu pas herkennen we dat als neoliberalisering. Achteraf bezien is het niet alleen de oorzaak van de overweldigende en steeds groeiende rijkdom van de top 1% van de inkomens, maar ook van het onvermogen van onze gemeenschap om het klimaatprobleem op te lossen. En het moet gezegd: de sociaaldemocratie speelde hierin een vooraanstaande rol. Dat maakte de weg vrij voor het populisme van de 21e eeuw.
Ja, achteraf bezien.
Steeds breder dringt nu het besef door dat de het grootbedrijf teveel wordt ontzien en dat de overheid weer meer regie moet gaan nemen. Zelfs de VVD zegt dat inmiddels. Over de kwestie waar de benodigde financiële armslag vandaan moet komen verschillen de opvattingen dan weer. En natuurlijk: de belangen.
De afgelopen vijf jaar heb ik stapsgewijs ontdekt dat geld in onze samenleving een doorslaggevende rol speelt. Het geld stuurt ons in plaats van dat wij het geld sturen. De overheid ziet het niet als haar taak om hier greep op de krijgen. Men laat het nog steeds liever over aan het vrije spel van de marktkrachten. Bezemer beschrijft in zijn boek uitgebreid hoe we het kapitaal weer de goede kant op kunnen te laten stromen. Daarover gaat mijn volgende blog. Hij kan daarbij eenvoudig gebruik maken van reeds bestaande plannen van adviesorganen van de overheid. Een groot deel van de door Bezemer opgesomde maatregelen heb ik ook al vermeld in mijn blog Hoe keren we de kapitaalstroom om van toenemende ongelijkheid en speculatie naar afnemende ongelijkheid en duurzaamheid? uit 2018. Zie de link hieronder.
Het kan dus wel, het geld weer de goede kant op laten stromen. De komende jaren zal het alleen maar belangrijker worden dat het ook gebeurt.
Feiko van der Veen 